Waleriana, lub też kozłek lekarski, znana jest ze swoich właściwości relaksacyjnych, w związku z czym wykorzystywana jest w celach łagodzenia skutków stresu psychicznego, stanach lękowych oraz w bezsenności. Tradycyjnie waleriany używa się, jako środek uspokajający na noc, często też serwuje się ją w postaci naparu w celu zniesienia stanów lękowych, a doniesienia o jej użyciu sięgają przeszło 2000 lat wstecz [1].

Roślina ta pochodzi z Europy oraz części Azji i jak w Europie sprzedawana jest, jako środek przeciwlękowy, łagodzący objawy niepokoju, tak w USA jego głównym zastosowaniem jest leczenie bezsenności. Kwiaty tej rośliny pełnią funkcję jedynie ozdobną, a w celach terapeutycznych wykorzystywany jest korzeń, który koncentruje w sobie najbardziej aktywne biologicznie związki [2].
Występuje przeszło 250 gatunków kozłka lekarskiego [3], ale najbardziej powszechnie stosowanym – i opisywanym w tym artykule – gatunkiem jest valeriana officinalis.

MECHANIZM DZIAŁANIA
Roślina ta posiada szereg związków, których zawartość, stężenie zależne są od miejsca hodowli (strefa geograficzna), warunków wzrostowych, pory roku, metody przetwarzania oraz przechowywania [4].
Wyróżniamy na ten moment 3 aktywne grupy związków kozłka lekarskiego [5]:

• Olejki eteryczne: kwas walerianowy i walenol
• Walepotriaty
• Alkaloidy (m.in.: aktynidyny (co ciekawe, jest to proteaza), chatynina, valerynina)

Waleriana głównie oddziałuje na układ neuroprzekaźnika GABA, który pełni funkcję wyciszającą dla układu nerwowego

• Kwas walerianowy: zwiększa aktywność GABA w mózgu, wiążąc się z receptorami GABA-A i jest to najbardziej psychoaktywny związek zawarty w roślinie [6, 7]. Poza tym, może oddziaływać przeciwzapalnie (redukcja NF-KappaB) [8].
• Irydoidy (walepotriaty i ich pochodne): posiadają własności wyciszające, ale ze względu na ich niską stabilność, ciężko ocenić ich realny wpływ [9, 10].
• Kwas izowalerianowy: zapobiega mimowolnym skurczom mięśni, jakie mają np. przy drżeniu ciała w stanie lękowym [11]. Niestety, efekt ten występuje jedynie przy podaniu w formie iniekcji [12].
• Hesperydyna i linaryna: mogą poprawiać sen i działać przeciwdrgawkowo [13, 14, 15], wspierają sygnalizację GABA (GABA-A) [15]. Niestety, efekt ten jest najprawdopodobniej bardzo znikomy, gdyż pozbawienie ekstraktu kwasu walerianowego całkowicie przekreślało (!) efektywność pod kątem sygnalizacji GABA [16].
• GABA: korzeń waleriany zawiera w swoim składzie również neuroprzekaźnik GABA, ale nie wiemy czy przenika on (a jeśli, to czy w wystarczających ilościach) przez barierę krew-mózg [17].

KORZYŚCI WYNIKAJĄCE ZE STOSOWANIA WALERIANY

• POMAGA PRZY BEZSENNOŚCI
  Mechanizm wynika z oddziaływania na receptory GABA, co przekłada się na wyciszenie układu nerwowego, którego nadmierna aktywność, np. w wyniku stresującego trybu życia, nie pozwala zasnąć. Meta-analiza dotycząca tempa zasypiania, wykazała, że waleriana nie skraca latencji snu [18]. Nie mniej, osoby raportowały, że w ich subiektywnym odczuciu czuły się bardziej wypoczęte po nocy dzięki walerianie [19]. Waleriana powinna się też sprawdzić, jako bezpieczny zamiennik leków nasennych, w przypadku konieczności stosowania takich środków przez wiele tygodni, gdyż nie powoduje uzależnienia, jednocześnie promując naturalny sen [20, 21].
  
  
• OGRANICZENIE STANÓW LĘKOWYCH
  Waleriana często używana jest, jako środek przeciwlękowy i pod tym względem to jeden z bardziej skutecznych preparatów, jakie zaserwowała nam natura. Ponownie, efekt ten wynika z oddziaływania na gospodarkę GABA.
  W jednym badaniu, w którym wzięło udział ponad 2400 uczestników z zaburzeniami depresyjnymi oraz lękowymi stwierdzono, że wysokie dawki waleriany (1000 mg/d) przyjmowane w połączeniu z dziurawcem (600 mg/d; uwaga, dziurawiec wchodzi bardzo łatwo w reakcję z innymi związkami!) zmniejszyły symptomy depresyjne oraz lękowe o ok 66% [22].
  Co ciekawe, w 4-tygodniowym badaniu pilotażowym z wykorzystaniem walepotriatów na 36 ochotników nie wykazano efektywności tych związków pod kątem ograniczenia stanów lękowych [23]. Jest to wynik odmienny od tradycyjnego zastosowania waleriany [24]. Być może wynik ten był podyktowany zbyt małą dawką ekstraktu, gdyż w badaniu na szczurach [25] dopiero wyższe dawki – w przeliczeniu na zawartość kwasu walerianowego – wykazywały działanie anksjolityczne, które pokrywa się z tradycją użycia rośliny. Póki co, potrzebujemy większej ilości badań na ludziach.
  
  
• REDUKCJA STRESU
  Waleriana może być skutecznie wykorzystywana, jako środek redukujący skutki psychicznego stresu.
  W badaniu na 27 ochotnikach, którzy borykali się krążącymi, stresującymi myślami uniemożliwiającymi zaśnięcie, podaż waleriany spowodowała poprawę o 89% (!) efektywności zasypiania [26].
  W innym 2-tygodniowym badaniu wykazano, że stresujące sytuacje, dzięki podaży kozłka lekarskiego, nie doprowadzały tak bardzo do wzrostu ciśnienia krwi oraz tętna [27].
  Badania na myszach również wykazały działanie antystresowe [28].
  W jednej pracy naukowej, kombinacja z melisą w dawce 600 mg mikstury spowodowała obniżenie reakcji stresowej względem grupy placebo. Jednakże, przy dawce 1800 mg nasiliły się lęki [29].
  
  
• ADHD
  Waleriana prawdopodobnie może mieć zastosowanie u dzieci z ADHD (i być może u dorosłych z ADD).
  W eksperymencie [30] na 30 dzieciach z ADHD w wieku 5-11 lat podaż waleriany 3x dziennie przez 2 tygodnie poprawiła u nich trudności ze skupieniem uwagi, impulsywnością oraz nadpobudliwością – redukując te symptomy typowe dla ADHD.
  W innym, 7-tygodniowym badaniu na 169 dzieciach z nadpobudliwością i trudnościami z koncentracją (ale niespełniającymi kryteriów ADHD) kombinacja waleriany i melisy zredukowała te objawy (niepokój, trudności w koncentracji i impulsywność) [31].
  Eksperyment naukowy na ponad 900 dzieciach poniżej 12 roku życia z trudnościami w zasypianiu i z lękami – mikstura melisy i waleriany złagodziła u 81% uczestników objawy bezsenności i u 70% stany lękowe bez skutków ubocznych (!) [32].
  
  Poza tym, pojedyncze prace naukowe sugerują następujące własności waleriany:
  
  
• REDUKCJA SKURCZÓW MENSTRUACYJNYCH
  Badanie 3-dniowe na 100 kobietach wykazało redukcję w skurczach menstruacyjnych [33].
  
  
• POPRAWA SPRAWNOŚCI UMYSŁU W OKRESIE POOPERACYJNYM
  W badaniu na 61 osobach po operacji serca, kozłek lekarski zmniejszył spadek funkcji poznawczych w okresie pooperacyjnym [34]. Prawdopodobnie ma to związek z działaniem antyoksydacyjnym na mózg waleriany [35].
  
  
• ZABURZENIA OBSESYJNO-KOMPULSYWNE
  W 8-tygodniowym badaniu z udziałem 31 osób dorosłych z OCD korzeń kozłka zmniejszał objawy OCD w porównaniu z placebo [36].
  
  
  

DAWKOWANIE
Tu niestety problemem jest zmienność składu preparatów bazujących na korzeniu kozłka lekarskiego, w związku ze zmiennością stężeń aktywnych związków podyktowaną porą roku, miejscem upraw itd.

Dawka wykorzystywana w badaniach nt. bezsenności wahała się w okolicach 400-450 mg ekstraktu przyjmowanego na 1-2h przed snem. Maksymalnie 3x na dobę. Niektóre prace sugerują dawkę 400-900 mg przed snem [37].

Istnieją doniesienia, iż waleriana potrzebuje kilku dni stosowania (czasem do 2 tyg), aby zaczęła wykazywać efekty [38].

Wyższe dawki mogą wykazywać działanie pobudzające, zatem należy trzymać się najniższych efektywnych dawek [37].

SKUTKI UBOCZNE/PRZECIWWSKAZANIA
Badania wykazują bezpieczeństwo stosowania do 8 tygodni (dłuższe prace nie istnieją na chwilę obecną).
Czasami może spowodować następujące skutki uboczne:

• Bóle głowy
• Suchość ust
• Zaburzenia trawienne
• Żywe sny/ koszmary (efekt u 3 na 19 osób w badaniu [41] przy 600 mg)
• Pobudzenie
• Trudności z kojarzeniem
• Kołatanie serca (w momencie nagłego odstawienia waleriany [43])
• Alergia (niektóre osoby mogą być uczulone na walerianę)
• Może zwiększać siłę działania środków znieczulających [44], w związku z czym należy co najmniej 2 tygodnie przed operacją odstawić walerianę.

W USA sklasyfikowany jest, jako środek ogólnie bezpieczny [42].

CIĄŻA I KARMIENIE PIERSIĄ
Brakuje informacji na ten temat, gdyż nie zostały dotychczas wykonane badania na ludziach, jednakże prace naukowe na gryzoniach sugerują zachowanie ostrożności [37, 38]

INTERAKCJE
Oddziałuje hamująco na enzymy CYP450, choć efekt ten jest znikomy, co wykazała praca na ochotnikach w kontekście aktywności CYP450 3A4 oraz CYP450 2D6, których aktywność pozostała prawie na wyjściowym poziomie po zastosowaniu waleriany [45]. Nie mniej, należy zachować ostrożność przy równoległym stosowaniu:

– alkoholu

– benzodiazepin

– leków przeciwdrgawkowych

– leków antyhistaminowych

– substancji narkotycznych

– antydepresantów

– barbituranów

– benzodiazepin

PODSUMOWANIE
Długa historia stosowania kozłka lekarskiego pod kątem bezsenności, lęków czy depresji w większości została potwierdzona dowodami naukowymi. Niestety, część prac jest słabej jakości i pozwala jedynie przypuszczać, jakie dodatkowe działanie może wykazywać kozłek lekarski. Pomimo braku mocnych dowodów w postaci badań na ludziach dotyczących działania przeciwlękowego, te wykonane na gryzoniach oraz historia użycia tego środka pozwalają przypuszczać, że sprawdzi się, jako środek anksjolityczny.
Komu bym go zatem polecił? Głównie osobom, które nabawiły się bezsenności czy lęków przez stresujący styl życia. Warto jednak pamiętać o tym, że może wchodzić w interakcję z wieloma medykamentami i należy się wystrzegać równoległego stosowania.

Ref:

1. Shanah Salte , Sonya Brownie „Treating primary insomnia – the efficacy of valerian and hops”
2. https://ods.od.nih.gov/factsheets/Valerian-HealthProfessional/
3. doi: 10.1155/2015/947619
4. doi: 10.1055/s-2006-957392.
5. doi: 10.1055/s-2007-971547.
6. doi: 10.1186/1472-6882-14-267.
7. doi: 10.1213/01.ane.0000096189.70405.a5.
8. doi: 10.1002/ptr.1972.
9. doi: 10.1055/s-2007-971547.
10. doi: 10.1155/2011/891819
11. doi: 10.1111/j.0013-9580.2004.27904.x.
12. doi: 10.1016/j.jep.2009.11.002. Epub 2009 Nov 10.
13. doi: 10.1016/j.pbb.2003.12.003.
14. doi: 10.1211/jpp.58.3.0012.
15. doi: 10.1016/s0091-3057(03)00121-7.
16. doi: 10.1055/s-2007-993761. Epub 2007 Dec 19.
17. doi: 10.1211/0022357991772772.
18. doi: 10.1016/j.sleep.2009.12.009.
19. doi: 10.1016/j.amjmed.2006.02.026.
20. doi: 10.5455/medarh.2015.69.60-61
21. doi: 10.1055/s-2000-7972.
22. doi: 10.1078/1433-187x-00305.
23. doi: 10.1002/ptr.1027.
24. doi: 10.1002/14651858.CD004515.pub2.
25. doi: 10.1016/j.phymed.2012.08.003.
26. doi: 10.1016/0091-3057(89)90082-8.
27. doi: 10.1002/ptr.1002.
28. doi: 10.1016/j.exger.2013.09.002.
29. doi: 10.1002/ptr.1787.
30. Janice Pellow […]„Complementary and alternative medical therapies for children with attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD)”
31. doi: 10.1016/j.phymed.2014.04.004.
32. doi: 10.1016/j.phymed.2006.01.013.
33. doi: 10.1016/j.ijgo.2011.06.022.
34. doi: 10.1007/s00213-014-3716-x
35. doi: 10.1016/j.exger.2013.09.002.
36. doi: 10.2202/1553-3840.1465.
37. doi: 10.1211/0022357991772772.
38. https://ijpsr.com/bft-article/a-comprehensive-pharmacognostic-report-on-valerian/?view=fulltext
39. doi: 10.1016/0378-8741(94)90055-8.
40. doi: 10.1093/sleep/28.11.1465.
41. doi: 10.1002/ptr.840.
42. https://www.fda.gov/food/ingredientspackaginglabeling/gras/
43. doi: 10.1001/jama.280.18.1566-a.
44. doi: 10.1213/01.ane.0000096189.70405.a5.
45. doi: 10.1124/dmd.104.001164.